Өркениет

Өркениет (лат. сivilis-азаматтық, мемлекеттік, қоғамдық ) – кең мағыналы термин, ұғым: 1) ақыл берілген тірі мақлұқтардың тіршілік ету, өмір сүру формасы; 2) мәдениеттің синонимі-қоғамның рухани және материалдық жетістіктерінің жиынтығы; 3) материалдық және рухани мәдениеттің, жалпы қоғамдық дамудың дәрежесі; 4) азаматтық қоғамның қалыптасу процесі; 5) кеңістік пен уақытта шектелген (тұйықталған), иерархиялық деңгейлері болатын салыстырмалы дербес тұтас әлеуметтік-тарихи құрылым (мысалы, антикалық өркениет, эллинистік өркениет, афиналық өркениет). «Өркениет» деген терминді француз ағартушысы В.Р.Мирабо 1756 жылы енгізген. Француз философ-ағартушылары бұл терминмен парасат пен әділеттілікке негізделген қоғамды білдіруге тырысқан. Басында А.Фергюсон, кейінірек Л.Г.Морган мен Ф.Энгельс оны (терминді) тарихты кезеңдеуге тағылық пен варварлықтан кейінгі жоғары дәуірді белгілеу үшін пайдаланды.

Әртүрлі тарихи деңгейлерде «өркениет» термині түрлі өзгерістер мен түсіндірілулерге ұшырады. Әуел баста ол қоғамның жағдайын емес, белгілі әлеуметтік процесті сипаттауға қолданылады (Мирабо, Фергюсон, Смит). ХІХ ғ. екінші жартысынан кейін өркениет тарихтың классикалық емес философиясының бірқатар концепцияларының негізгі ұғымына айналды (М.Я.Данилевский, О.Шпенгелр,А.Тойнби).

М.Данилевский өркениетті белгілі мәдени-тарихи типтің дамуының апофеозы (шарықтау шегі), бірақ кейін құлдырауы болады деп қарастырады. О.Шпенгелр өркениетті мәдениеттің стадиясы, бірақ дамуының емес, тасқа айналған, құлдырауы мен өшуінің стадиясы деп есептеген. А.Тойнбиде өркениет тарихи процестің негізгі бірлігіне телінеді, дегенмен түптеп келгенде регресстің кезеңі ретінде қарастырылады. Жалпы алғанда өркениеттік әдіс «тарихи прогресске» мүлдем жаңа көзқарас пен мағына әкелді: тарихи, қоғамдық, мәдени дамуды бір сызықты (бір бағытты), тек қана алға жүретін деп қарамай, бұл процесті күрделі, бір сызықты емес, көп вариантты деп қарастыру керек.